Xin chào các bạn!
Trong ngày làm việc cuối cùng của năm 2022 này, hệ sinh thái startup Việt Nam chúng ta đón nhận tin VNG - kỳ lân đầu tiên của Việt Nam, sẽ lần đầu tiên chào bán cổ phiếu ra công chúng trên sàn UPCoM vào ngày đầu tiên là 5/1/2023. Với giá chào sàn dự kiến là 240,000 đồng/cổ phiếu, ước tính định giá của VNG sẽ khoảng 364,2 triệu USD. Có lẽ tin tức này khiến các bạn giống như tôi, vừa mừng, vừa hụt hẫng, rồi lại vẫn kỳ vọng. Mừng vì chúng ta có thêm một startup có thể tiến tới IPO được - trong bối cảnh hệ sinh thái khởi nghiệp Việt Nam vốn rất “khát” những exit nhờ IPO thế này. Nhưng hụt hẫng vì vốn dĩ trước đó vào năm 2019 VNG đã được quỹ đầu tư Temasek của chính phủ Singapore định giá ở mức 2,2 tỉ USD - tức là mức định giá kỳ vọng chào sàn UpCom lần này của VNG thấp hơn rất nhiều mức định giá đó. Có lẽ cũng vì đặt trong bối cảnh thị trường quá khắc nghiệt như hiện nay, với lãi suất tăng cùng nguy cơ suy thoái kinh tế, khiến các startup, bao gồm cả kỳ lân VNG cũng gánh chịu những khó khăn thách thức rất lớn để phát triển. Tuy nhiên tôi vẫn có kỳ vọng, đây sẽ chỉ là bước đệm ban đầu của VNG để tiến đến mục tiêu IPO lớn hơn thực sự sau này. Năm 2022 đến và đi, chắc hẳn đã dạy cho chúng ta “tỉnh ra” rất nhiều bài học quan trọng. Trước thời khắc quan trọng chào năm 2022 và đón năm mới 2023, tôi cũng dành thời gian ngồi chiêm nghiệm cho mình những bài học ý nghĩa, gửi gắm thông qua bài viết này, để cùng chia sẻ với mọi người trong hệ sinh thái startup Việt Nam.
2022 - năm của sự điều chỉnh khắc nghiệt trên thị trường tài chính
Giờ này năm ngoái 2021, có lẽ nhiều người trong chúng ta vẫn còn đang say sưa, lâng lâng với một năm hoạt động sôi nổi của hệ sinh thái startup với tổng số vốn startup Việt huy động được đạt kỷ lục - hơn 1.3 tỉ USD. Bài học đầu tiên mà tôi học được trong năm nay đó là, khi mà ở trong một thị trường, có nhiều nhà đầu tư mới lao tới, dù không thực sự am hiểu thị trường nhưng vô cùng tích cực đưa ra Term sheet và nhanh chóng đồng ý đầu tư vào startup với mức định giá cao không tưởng, vượt xa cả giá trị nội tại thực sự của doanh nghiệp, thì đây chính là dấu hiệu cho thấy thị trường đạt đỉnh, tới lúc phải chuẩn bị cho sự Điều chỉnh của thị trường.
Quả nhiên đúng vậy, năm 2022 mang tới những cú shock khiến cả thị trường tài chính nói chung và hệ sinh thái startup nói chung phải đối mặt bởi những “Cú quay xe” - thay đổi chóng mặt đến từ các nhà đầu tư, khiến giá cổ phiếu của các công ty công nghệ trên toàn cầu nói chung đều sụt giảm và các công ty startup gặp nhiều khó khăn đi gọi vốn. Có 3 nguyên nhân chính cho sự thay đổi khắc nghiệt này đến từ Lạm Phát, Căng thẳng địa chính trị, Suy thoái kinh tế. Đầu tiên là lạm phát đi cùng với đó là các chiến dịch tăng lãi suất, khiến các doanh nghiệp trên thị trường nói chung và các startup nói riêng, rơi vào khó khăn khi không thể tiếp cận nguồn vốn giá rẻ như các năm trước. Bên cạnh đó, là căng thẳng địa chính trị đã và đang làm gián đoạn chuỗi cung ứng, khủng hoảng năng lượng và đình trệ hoạt động thương mại quốc tế. Cuối cùng là nguy cơ suy thoái kinh tế toàn cầu, khiến các doanh nghiệp đứng trước rủi ro khó có thể duy trì được doanh thu và lợi nhuận như trước, khi người tiêu dùng sẽ thắt chặt hầu bao hơn, và các nhà đầu tư trở bên bi quan hơn.
2022 - năm của sự thay đổi về chất, để tồn tại
Chính những thay đổi khắc nghiệt này của thị trường vĩ mô, startup không còn sự lựa chọn nào khác, là buộc phải thích ứng để tồn tại, với những thay đổi cơ bản mang tính bước ngoặt đột phá trong nhận thức tư duy và cách vận hành doanh nghiệp của các nhà sáng lập startup. Đầu tiên, là thay đổi từ Blitzscaling sang Fitscaling, để hướng tới sự phát triển về chất, một cách phù hợp hơn và bền vững hơn.
Việc gặp khó khăn huy động vốn từ các nhà đầu tư bên ngoài, khiến các startup phải tập trung hơn vào bên trong để tồn tại, đó là phải tối ưu chi phí và đa dạng hoá các nguồn thu, để đảm bảo dòng tiền của doanh nghiệp. Startup phải tập trung vào sản phẩm cốt lõi, mang lại giá trị thực sự để thuyết phục khách hàng tới và ở lại sử dụng, thay vì theo đuổi chiến lược “đốt tiền” để có được khách hàng bằng mọi giá, và tập trung vào các chỉ số “phù phiếm” để có được định giá cao đến từ phía các nhà đầu tư sau mỗi vòng gọi vốn như thời dòng tiền rẻ trước đây. Startup phải tập trung tuyệt đối vào tính bền vững của mô hình kinh doanh và sự phát triển về chất của doanh nghiệp, bằng việc tối ưu tính đơn vị kinh tế (Unit Economic), gia tăng hiệu quả sử dụng vốn (Capital Efficiency), tìm cách đạt được sản phẩm phù hợp với thị trường (Product Market Fit - PMF), gia tăng biên lợi nhuận (Margin). Đây chính là những điều kiện cần có để startup đạt được North Star Metric trong thời điểm này, đó là Profitability - Có lãi.
2022 - năm dạy cho cả Startup và VC bài học về sự “Kỷ Luật”
Năm 2022 này, chúng ta cũng phải chứng kiến những startup đình đám trong nước, trong khu vực, và cả trên thế giới gây ra những “chấn động tâm lý” lớn trong niềm tin của mỗi cá nhân trong hệ sinh thái startup.
Đầu tiên là Propzy. Startup này đã tuyên bố ngừng hoạt động vào giữa tháng 9 vừa qua. Mặc dù, Propzy đã huy động được 37 triệu USD trong 3 vòng gọi vốn trước đó, với sự góp mặt của các quỹ đầu tư lớn, như Gaw Capital Partners, SoftBank Ventures. Nhưng theo chia sẻ của chính người trong cuộc là nhà sáng lập của Propzy, cho rằng việc không có khả năng huy động vốn tiếp nữa trong bối cảnh thị trường toàn cầu nhiều biến động, là “nhát dao” chí mạng cuối cùng cho startup này. Tuy nhiên sau đó, mọi người cũng đã kịp đặt ra những câu hỏi quan trọng cho những sai lầm chí mạng, khi vướng phải vấn đề về quản lý dòng tiền thiếu hiệu quả, kỷ luật, khi ồ ạt mở các dịch vụ kinh doanh khác nhau trong khi chưa thực sự đạt được PMF một cách thuyết phục trên từng mảng dịch vụ đó.
Tiếp theo, tiến ra khu vực Đông Nam Á, là Zilingo. Tháng 3 năm nay, Zilingo đã quyết định đình chỉ Nhà sáng lập, CEO Ankiti Bose vì những khiếu nại về bất thường tài chính. Startup này đã huy động được 310 triệu USD từ một số nhà đầu tư nổi tiếng nhất trong khu vực, bao gồm Temasek và Sequoia Capital India. Tuy nhiên, trong 2 năm hoạt động liên tiếp, công ty này đã không nộp báo cáo tài chính hàng năm - đây là yêu cầu cơ bản đối với tất cả các doanh nghiệp startup, thậm chí cả với startup ở giai đoạn sớm. Bên cạnh đó, Zilingo còn bị phát hiện ra các vấn đề về ghi nhận doanh thu, sử dụng vốn không hiệu quả khi đã “đốt tiền” tốn kém cho các hoạt động mở rộng sang các thị trường mới. Tiếp theo sau đó là câu chuyện xoay quanh sự quản lý yếu kém, các vụ quấy rối tình dục trong nội bộ Zilingo. Cuối cùng là CEO Bose, COO Aadi đã phải rời khởi công ty vào tháng 7 vừa qua. Co-founder còn lại là Kapoor lên làm CEO thay thế, hiện nay đang gặp rất nhiều khó khăn đi gọi vốn để cứu sống công ty.
Ngoài ra, không thể không kể đến “gáo nước lạnh nhất” mang tên FTX. Với những sai phạm khó có thể chấp nhận, gây ra “khủng hoảng niềm tin” rất lớn đối với các nhà đầu tư mạo hiểm chúng tôi. Sau nhiều cuộc điều tra, công ty này cho thấy sự thất bại hoàn toàn của việc kiểm soát doanh nghiệp ở mọi cấp độ của một tổ chức, từ việc thiếu báo cáo tài chính đáng tin cậy, đến không có bất kỳ hoạt động kiểm soát nội bộ hoặc quản trị nào. Thêm nữa, SEC còn cáo buộc nhà sáng lập sàn giao dịch điện tử này, Sam Bankman-Fried đã sử dụng tiền của khách hàng tại Alameda để thực hiện các khoản đầu tư mạo hiểm, mua bất động sản xa hoa và quyên góp chính trị.
Chính thất bại của những startup tiêu biểu này, đã là “gáo nước lạnh”, mang lại nhiều bài học đắt giá cho bất kỳ startup và nhà đầu tư khởi nghiệp nào. Đó là sự Kỷ Luật.
Với startup, nếu có tầm nhìn phát triển dài hạn bền vững, thì sự Kỷ luật trong duy trì những giá trị đạo đức của nhà sáng lập và đội ngũ, quản trị doanh nghiệp (Corporate Governance) đúng đắn, kỷ luật quản lý tài chính hiệu quả và minh bạch là những “nền móng” vô cùng quan trọng, ko thể thiếu cho bất kỳ một doanh nghiệp nào.
Với các nhà đầu tư mạo hiểm, thì đó là Kỷ luật đầu tư. Có lẽ đã tới lúc, chúng ta cần thẳng thắn thừa nhận, để từ đó tìm cách hạn chế những vấn đề là thực trạng tồn tại trong hoạt động đầu tư mạo hiểm vừa qua. Đầu tiên là FOMO - Hội chứng sợ bị bỏ lỡ cơ hội đầu tư, trong bối cảnh dòng tiền rẻ, nhiều nhà đầu tư đã nhanh chóng bị “thao túng tâm lý” ồ ạt đứng “xếp hàng” trước những startup “hot” mà bỏ qua những chu trình cơ bản cho DD - thẩm định đầu tư. Tiếp theo, là trong giới đầu tư khởi nghiệp còn phụ thuộc nhiều vào văn hoá dựa trên “niềm tin” với các nhà đầu tư khác, đó là Referral Culture - văn hoá giới thiệu cho nhau các deal đầu tư. Bên cạnh đó, là thực trạng các startup ở giai đoạn sớm luôn gặp hạn chế với vấn đề rào cản tiếp cận thông tin sẵn có một cách đúng và đủ. Đây chính là những lý do cho việc các nhà đầu tư mạo hiểm đành phải thoả hiệp với việc buông lỏng thẩm định, được đầu tư vào một startup nào đó.
2022 - năm đánh thức chúng ta để nhìn nhận lại về “Giấc mơ Kỳ Lân”
Quay trở lại với câu chuyện lên sàn IPO của VNG ở đầu bài viết này của tôi, trước khi rời đi, năm 2022 này cũng không quên để lại cho chúng ta thêm một lời nhắn nhủ. Đó là, có lẽ tới lúc chúng ta phải nhìn nhận lại về giấc mơ kỳ lân. Kỳ lân là con linh vật ưa thích của rất nhiều startup và các nhà đầu tư mạo hiểm, về một doanh nghiệp phát triển với quy mô định giá từ 1 tỉ USD. Chúng ta cần ủng hộ những giấc mơ lớn bay cao, nhưng cần bàn chân đứng trên mặt đất, một cách thực tế hơn.
Chúng ta cần phải hiểu đúng và đủ về định nghĩa cơ bản của startup. Startup là một công ty tăng trưởng cao, có khả năng mở rộng quy mô, tập trung vào tăng trưởng liên tục và là công ty có chiến lược exit cho tất cả cổ đông của mình từ việc M&A hoặc IPO. Tiếc là ở vế cuối cùng, là chiến lược exit này luôn là vấn đề “nút thắt cổ chai” của hệ sinh thái startup Việt Nam chúng ta tới nay. Trở thành startup Kỳ Lân có thực sự ý nghĩa nếu doanh nghiệp không có lãi, và không thể mang lại exit ý nghĩa cho cổ đông của mình? Liệu có thể có đường Exit cho startup Kỳ lân trong bối cảnh định giá đã quá cao để được M&A hoặc để IPO nếu chưa đáp ứng được những quy định tài chính khắc khe để lên sàn chứng khoán tại Việt Nam, hoặc dù có thể IPO nhưng làm sao để không bị giảm định giá công ty ở vòng trước đó?
Có lẽ tới lúc chúng ta cần phải thiết kế lại mục tiêu gắn liền với con linh vật này, để đưa doanh nghiệp phát triển bền vững, và thực chất nhất phù hợp với thực tế thị trường tại Việt Nam. Đó là, Kỳ lân phải có lãi. Nếu không thì không cần thành Unicorn, cứ là doanh nghiệp có lãi, đường đường chính chính IPO, rồi dần dần trở thành công ty đại chúng có vốn hoá tỉ đô, là “Unicorn” được nhà đầu tư đại chúng ghi nhận.
2023 - năm của sự tồn tại, phát triển có kiểm soát và bền vững hơn
Năm 2023 sắp tới, được dự đoán là sẽ càng khó khăn hơn cho các startup trong việc tiếp cận nguồn vốn rẻ, trong bối cảnh lãi suất có thể tiếp tục tăng, và doanh thu có thể giảm đi trước nguy cơ tiệm cận với suy thoái kinh tế toàn cầu. Nhờ năm bản lề 2022 này, startup đã có được bài học quan trọng cho những thay đổi cần thiết về tư duy phát triển bền vững, khả năng thích ứng để doanh nghiệp tồn tại, tập trung vào giá trị và quản trị có kỷ luật. Từ đây, năm 2023 tới, tại một số thời điểm quan trọng startup có thể sẽ cần linh hoạt thực hiện chiến lược “ Controlled Growth - Tăng trưởng có kiểm soát”. Tư duy tăng trưởng có kiểm soát là một kỷ luật lành mạnh để bảo vệ doanh nghiệp, chống lại các mối đe dọa đến từ những biến động khó đoán hay chu kỳ giảm phát từ thị trường. Chiến lược này giúp startup có thể tập trung vào phát triển sức mạnh nội tại, mà không phải các tiêu chuẩn tăng trưởng tùy ý, để phát triển được bánh đà (Flywheel) với nhiều Compound Effect - giá trị tích luỹ lớn dần theo thời gian, một cách bền vững.
Để làm được như vậy, startup cần tập trung vào việc hoàn thiện chất lượng sản phẩm tốt hơn, liên tục duy trì và tạo ra nhiều giá trị lớn hơn nữa cho khách hàng của mình. Thêm nữa, startup cần xây dựng tổ chức đội ngũ mạnh cùng với tầm nhìn rõ ràng, văn hoá doanh nghiệp truyền cảm hứng cống hiến cho các nhân viên của mình. Tư duy tăng trưởng có kiểm soát này, cũng mang thông điệp nhất quán của Go Slow to Go Fast - Giảm tốc độ để tăng tốc. Trong bài nghiên cứu trên Harvard Business Review của tác giả J. Davis và T. Atkinson, có đề cập khảo sát với 343 doanh nghiệp, thì các doanh nghiệp cứ nhanh chóng làm mọi thứ, theo đuổi tăng tưởng bằng mọi giá thì thường kết thúc với doanh số bán hàng và lợi nhuận hoạt động thấp hơn so với những công ty biết tạm dừng vào những thời điểm quan trọng để đảm bảo rằng họ đang đi đúng hướng. Hơn nữa, các công ty “giảm tốc độ để tăng tốc” đã cải thiện lợi nhuận của họ, trung bình 40% doanh thu cao hơn và lợi nhuận hoạt động cao hơn 52% trong khoảng thời gian ba năm nghiên cứu. Từ kết quả này, cho thấy việc đi chậm lại vào đúng thời điểm, một cách có chiến lược, cho phép xây dựng năng lực và khả năng của tổ chức trong dài hạn để từ đó doanh nghiệp có thể đi nhanh và xa hơn sau này.
Trên đây là những dòng chia sẻ tâm huyết của tôi, là những chiêm nghiệm về những bài học quan trọng về startup trong năm bản lề 2022 này. Tôi có niềm tin mạnh mẽ rằng, đây chính là tiền đề vững chắc hướng tới một năm 2023 phát triển về nội lực tốt hơn cho startup, vượt qua khó khăn thách thức để sinh tồn, để hướng tới sự phát triển bền vững nhất vượt mọi thách thức của thị trường theo thời gian. Yeah, chúng ta cùng nhau cố gắng - “Keep fighting!” cho một năm 2023 tới như vậy nhé!