Xin chào các bạn!
Gần đây, trong một lần tình cờ tôi tìm thấy bức ảnh được “chế tác” trên mạng xã hội và chia sẻ lại trên story Facebook cá nhân của mình. Một điều thú vị là, tôi nhận được rất nhiều sự quan tâm, đồng cảm từ các đồng sáng lập startup. Có lẽ hơn bao giờ hết, họ thấu hiểu được sự sâu sắc và thâm thuý mà bức ảnh này truyền tải, vì có thể họ biết mình cũng đã hoặc đang phải đối mặt với vấn đề mang tên: Đồng sáng lập. Theo bức ảnh này, theo quy luật tự nhiên thường thấy, các vật thể nặng nhất trong vũ trụ phải là các lỗ đen, cụ thể là các lỗ đen siêu lớn - những vật thể dày đặc có lực hấp dẫn cực kỳ mạnh, cuốn theo mọi thứ xung quanh nó. Nhưng, nặng hơn cả những lỗ đen đó, chính là việc đồng sáng lập không làm gì cả trong các công ty startup. Việc này, có sức “nặng nề" ghê gớm tới tinh thần của các đồng sáng lập còn lại và của cả các thành viên khác trong công ty đó.
Theo Noam Wasserman, tác giả cuốn sách The Founder’s Dilemma, có đến 65% công ty khởi nghiệp thất bại vì xung đột giữa đồng sáng lập. Có lẽ chúng ta cần phải thẳng thắn thừa nhận rằng, “sức khoẻ lành mạnh” của mối quan hệ đồng sáng lập là chỉ số KPI mà dường như không nhiều người ưu tiên theo dõi, mặc dù trên thực tế nó lại gắn chặt với hiệu quả hoạt động của công ty. Những người đồng sáng lập nên được coi là những “đồng chí” thực sự cùng nhau vượt qua những thăng trầm của khởi nghiệp. Do đó, có thể nói sự thành công của mối quan hệ này tương quan trực tiếp tới sự thành công của startup.
Cũng trong những tuần vừa qua, tôi được chứng kiến sự căng thẳng giữa hai đồng sáng lập một công ty startup ở giai đoạn sớm, mà tôi có duyên được gặp trước đó và được 2 người tin tưởng mời tham gia làm người hoà giải ở giữa. Ở đó, tôi được coi là người ở ngoài nhìn vào các vấn đề một cách khách quan nhất, để đặt ra những câu hỏi quan trọng, đi tìm hiểu nguyên nhân và cách giải quyết, cũng như đồng thời tạo ra bầu không khí của sự chia sẻ và lắng nghe chân thành giữa hai nhà sáng lập đó, với hi vọng có thể hàn gắn lại mối quan hệ giữa họ. Đúng là một khi được ở giữa sự căng thẳng cao trào đó, tôi cũng vô cùng thấm thía những bài học quan trọng để chọn và duy trì được mối quan hệ bền vững lâu dài giữa các đồng sáng lập startup. Tôi tin rằng những bài học đó, cũng có thể sẽ có ý nghĩa với các đồng sáng lập của các startup khác, hay bất kỳ ai có ý định khởi nghiệp trong tương lai. Đây chính là động lực mạnh mẽ nhất, để tôi quyết định ngồi viết và chia sẻ bài blog về đề tài này tới mọi người.
Những nguyên nhân chính trong việc căng thẳng giữa các đồng sáng lập startup:
Quyền lực và kiểm soát
Đây được coi là một trong những nguyên nhân lớn nhất gây ra việc căng thẳng giữa các đồng sáng lập - khi mà câu hỏi “Ai quan trọng hơn?, Ai cần ai nhiều hơn?” liên tục được đặt ra. Cụ thể, ai là người có lời nói cuối cùng trong công ty, từ đó, xác định địa vị của họ cũng như mức lương thưởng, cổ phần họ nhận được. Nếu việc này không được xác lập một cách công bằng, và thuyết phục thì sẽ là nguyên nhân rất lớn gây ra sự bức xúc, từ đó là dẫn đến tâm lý “đối kháng", với xu hướng hạ thấp đối phương để nâng cao bản thân, để duy trì củng cố quyền lực và quyền kiểm soát của họ tại công ty.
Sự quan tâm và gần gũi
Bản chất của vấn đề này, đó là những người đồng sáng lập muốn cảm thấy rằng họ quan trọng và được quan tâm. Những dấu hiệu như, một trong những đồng sáng lập cảm thấy mình bị “loại trừ” trong một công ty có nhiều đồng sáng lập, những ý kiến của mình không được lắng nghe bởi những người khác. Theo thời gian, khi công ty đối mặt với áp lực tăng trưởng, mở rộng nhân sự và quy mô hoạt động, các nhà đồng sáng lập dễ bị cuốn vào khối lượng công việc khổng lồ với nhịp công việc bận rộn, mà quên dành thời gian cho nhau, để thực sự quan tâm, kiên nhẫn chia sẻ và lắng nghe nhau, từ đó là vô tình tạo ra sự xa cách dần giữa họ.
Sự tôn trọng và công nhận
Những câu hỏi xoay quanh vấn đề này, mà thường trực trong mỗi căng thẳng giữa các đồng sáng lập, có lẽ là: “Tôi có được coi trọng tại công ty này không? Tôi làm việc chăm chỉ từ những ngày đầu, nhưng những đóng góp của tôi có được ghi nhận và đánh giá cao không? Bạn có đang nhận hết công lao về mình không?”. Bản thân tôi, cũng đã từng ít nhiều tò mò về cảm giác của những đồng sáng lập còn lại, khi thấy báo chí đưa tin nhiều về startup của mình. Khi đó, một trong số những người đồng sáng lập sẽ có thể nhận được nhiều hoặc thậm chí là tất cả sự chú ý của truyền thông, trong khi những người còn lại thì không hoặc ít xuất hiện. Mặt khác, về bản chất, trong chính startup và giữa những đồng sáng lập nếu không có sự chân thành ghi nhận sự đóng góp của nhau, thì sớm hay muộn cũng sẽ có những xung đột, bất mãn xuất hiện giữa họ.
Vai trò của các đồng sáng lập chưa rõ ràng
Một trong những dấu hiệu cơ bản thường thấy, giữa những đồng sáng lập hay rơi vào tình cảnh lúc nào cũng phải đấu tranh về mọi thứ trong startup, điều đó có nghĩa là vai trò cá nhân của họ không đủ rõ ràng. Việc này có thể dẫn đến, tất cả những nguyên nhân kể trên - khi đó có người làm ít hoặc không, có người ôm hết làm mãi không hết việc, có người quá bận rộn, có người “nhàn cư vi bất thiện", có người bất mãn, có người thấy mình không được coi trọng, có người không còn cảm thấy giá trị tồn tại của mình tại công ty.
Các bước vượt qua những căng thẳng giữa các đồng sáng lập startup:
1/ Đầu tiên, về bản chất vẫn là cần phải lựa chọn đồng sáng lập phù hợp nhất với mình
Chọn đúng luôn là cách tránh sai hiệu quả nhất. Vậy làm sao để chọn đúng?
Tôi tin chắc hẳn bất kỳ một nhà sáng lập nào khi tìm đồng sáng lập cho mình, họ sẽ có những tiêu chuẩn cơ bản như: Kỹ năng của người đó phải bổ sung được cho mình, người đáng tin cậy và có trách nhiệm, người mình thấy có “cảm hứng hoá học" phù hợp về tính cách và tinh thần khi làm việc. Đó là những tiêu chuẩn vô cùng quan trọng trong việc chọn đồng sáng lập. Để chắc chắn việc mình hiểu được đối phương thực sự là người phù hợp, thì có lẽ những câu hỏi đặt ra cho đối phương như dưới đây, có thể sẽ giúp các nhà sáng lập tham khảo và áp dụng được ít nhiều:
Đâu là những giá trị bạn muốn theo đuổi trong cuộc đời? (Ví dụ như danh tiếng, thành công, giàu có, hạnh phúc, sự nổi tiếng, tạo ra giá trị, được xã hội ghi nhận?…)
Khi làm việc bạn sẽ là người như thế nào? Bạn sẽ không bao giờ thoả hiệp với những điều gì?
Bạn đối mặt với stress trong công việc và cuộc sống như thế nào?
Nếu là đồng sáng lập, bạn muốn cùng xây dựng tầm nhìn để công ty cùng hướng tới, cũng như muốn xây dựng văn hoá công ty như thế nào?
Bạn có thể dành được bao nhiêu thời gian cho công ty này? (Tốt nhất nhà sáng lập nên ưu tiên tìm người “đồng sáng lập” theo đúng nghĩa, không phải là người được “tuyển dụng" nhận công ăn lương, người mang tâm lý “đi làm thêm" hay tham gia “dự án ngoài" công việc chính)
Trong trường hợp, bạn không thể đồng cảm, tìm được tiếng nói chung thuyết phục từ những câu trả lời của đối phương cho những câu hỏi trên, thì có thể người đó chưa phù hợp với bạn để cùng trở thành đồng sáng lập. Một khi chưa thể tìm được người phù hợp, thì bạn cũng không cần vội tìm người chỉ để lấp đầy đội hình. Làm Solo-Founder chắc chắn vẫn sẽ tốt hơn là chọn sai. Nhưng Solo-founder sẽ không thành công với một mình họ, mà cần những “Co-Creators" - Những công thần cùng xây dựng startup với mình. Họ có thể là những nhân viên tham gia vào những ngày đầu tiên, những nhà đầu tư, những đối tác kinh doanh ủng hộ mình. Họ đều là những người tuy không được ghi nhận là những “đồng sáng lập" trên danh nghĩa, nhưng thực sự họ có thể mang lại những nguồn lực, network, ý tưởng quan trọng không kém các đồng sáng lập ở giai đoạn sớm của startup. Ví dụ, có thể chúng ta chỉ biết Jeff Bezos là nhà sáng lập duy nhất của Amazon, nhưng Shel Kaphan - người nhân viên đầu tiên tham gia Amazon vào năm 1994 ngay sau khi công ty được thành lập, với vai trò chịu trách nghiệm về công nghệ cho Amazon. Ông được coi là “forgotten founder” (nhà sáng lập bị lãng quên) vì thường không được nhắc tên trên truyền thông nhiều, không được nhận Founder’s Stock (cổ phiếu dành cho nhà sáng lập), nhưng ông luôn được Jeff Bezos ghi nhận là công thần - đặc biệt ông còn chia sẻ là “anh ấy là người quan trọng nhất trong lịch sử của Amazon”.
2/ Tiếp theo, từ ngày đầu tiên quyết định đồng hành với nhau, cần phải ký Cofounders Agreement - Thoả thuận giữa đồng sáng lập.
Tôi thường thấy đây là việc hay bị bỏ qua, với tâm lý “anh tin em, em tin anh" khi mối quan hệ đang tràn trề sự hứng khởi ở giai đoạn ban đầu của nhiều startup tại Việt Nam. Trong khi thực sự, đây là một trong những việc cần ưu tiền làm sớm nhất khi các đồng sáng lập quyết định đồng hành với nhau xây dựng startup.
Trong buổi nói chuyện gần nhất của tôi với Luật sư Nguyễn Tuấn Phát - luật sư phụ trách Chương trình hỗ trợ Start-up của Trung tâm hòa giải thương mại Quốc tế Việt Nam (VICMC), anh có chia sẻ: “Để các nhà đồng sáng lập start-up tự bảo vệ mình cũng như bảo vệ công ty khởi nghiệp non trẻ của mình, thỏa thuận giữa các nhà đồng sáng lập start-up cần được soạn thảo một cách kỹ lưỡng và cẩn trọng, bao gồm việc tính đến các trường hợp xấu nhất khi một trong số các đồng sáng lập có thể không tiếp tục đồng hành (với điều khoản good leaver bad leaver)”. Em Huỳnh Minh Tuấn - cộng sự của chúng tôi tại quỹ Genesia Ventures Việt Nam, cũng có bài blog đầy tâm huyết chuyên sâu về việc thiết kế, xử lý cổ phần sở hữu của đồng sáng lập trong trường hợp họ rời đi, với cả 2 kịch bản thường có là Good Leaver hay Bad Leaver, với những nguyên tắc cơ bản như dưới đây:
Bất kỳ nhà đồng sáng lập nào rời đi sớm hơn, không nên giữ lại mức cổ phần đáng kể trong công ty.
Triệt tiêu động lực việc đồng sáng lập trở thành Bad Leaver (người rời đi tạo ảnh hưởng tiêu cực tới công ty), đồng thời tạo động lực cho những người ở lại và tiếp tục làm việc hướng tới việc xây dựng giá trị lâu dài cho sự phát triển của startup.
3/ Phân chia vai trò rõ ràng và luôn duy trì mối quan hệ lành mạnh giữa các nhà sáng lập
Sau khi kí Cofounders Agreement, các nhà đồng sáng lập sẽ cần ngồi xuống lập danh sách tất cả các lĩnh vực và công việc cần thiết cho startup của mình. Sau đó, tìm ra ai giỏi nhất ở mỗi phần và chỉ định người phù hợp đứng đầu chịu trách nhiệm cho phần đó. Ví dụ thường thấy sẽ là, Co-founder & CTO - giám đốc công nghệ sẽ chịu trách nhiệm phần công nghệ và phát triển hạ tầng sản phẩm. Co-founder & CFO - giám đốc tài chính sẽ chịu trách nhiệm liên quan tới phần quản lý tài chính, cùng hỗ trợ CEO tham gia nhiệm vụ gọi vốn làm việc gần với nhà đầu tư… Mọi người cùng chí hướng, lắng nghe ý kiến lẫn nhau trước khi đưa ra quyết định, nhưng một khi người đứng đầu chịu trách nhiệm mỗi mảng nhiệm vụ nào đó ra quyết định, thì các đồng sáng lập khác sẽ dựa trên tinh thần tin tưởng lẫn nhau, để cuộc thảo luận kết thúc một cách hiệu quả tại đó. Mọi người sẽ tiếp tục tiến lên để bắt đầu đi vào triển khai quyết định đã đề ra.
Bên cạnh đó, như trong mọi mối quan hệ thường thấy, là đều cần đến sự chăm sóc, duy trì và bồi dưỡng phát triển. Tôi muốn hỏi những đồng sáng lập startup - những người đang đọc bài blog này của tôi rằng: Có phải là đã rất lâu rồi bạn chưa có một buổi nói chuyện 1-on-1 với đồng sáng lập của mình? Nếu bạn vừa kết thúc công việc ra khỏi công ty thì bắt gặp đồng sáng lập của mình, bạn có đi tới chào hỏi hay là sẽ thay đổi hướng đi của mình để tránh họ? Bạn có đang hạn chế sự tương tác, giao tiếp ở mức tối thiểu cần thiết dành cho đồng sáng lập của mình không?
Nếu câu trả lời là Có, thì có thể bạn đang có mối quan hệ không được lành mạnh, rất “nhạy cảm" với bất kỳ mâu thuẫn hay xung đột nào giữa các đồng sáng lập. Do đó, các đồng sáng lập hãy ưu tiên dành thêm thời gian với những đồng sáng lập khác, thường xuyên đi ăn hay đi uống, tương tác trực tiếp để duy trì mối quan hệ gắn bó với nhau. Luôn cởi mở, lắng nghe và tôn trọng ý kiến của đối phương đồng thời cố gắng luôn minh bạch chia sẻ thông tin kịp thời bằng sự giao tiếp hiệu quả. Nếu có đồng sáng lập nào không đồng ý về điều gì đó, thì đừng rời khỏi phòng họp với họ cho đến khi mọi thứ trở nên rõ ràng, với những giải pháp thuyết phục và hành động cụ thể tiếp theo. Nếu thời gian trong tuần quá bận rộn không đủ có những sự tương tác và cuộc đối thoại hiệu quả với nhau, thì các đồng sáng lập có thể hẹn nhau cuối tuần tham gia các hoạt động thể thao chung như đi bơi, chạy bộ, leo núi…
4/ Chuẩn bị trước cho những “ngày mưa bão": Các đồng sáng lập cần chuẩn bị trước các cách giải quyết những vấn đề, bất đồng có thể xảy ra bất cứ khi nào, bằng việc có sẵn “sách hướng dẫn" cho mình.
Việc này đòi hỏi các nhà sáng lập phải thực sự dành nhiều tâm sức trước đó để thiết lập các chu trình ra quyết định hiệu quả, được thiết lập bởi tất cả các đồng sáng lập càng sớm càng tốt. Các đồng sáng lập nên viết rõ những chu trình đó ra và đảm bảo rằng khi vấn đề xuất hiện, bạn có thể nhanh chóng và hiệu quả sử dụng “sách hướng dẫn đó” để giải quyết vấn đề dựa trên sự tôn trọng và đồng thuận trước đó của nhau.
Anh Võ Hoàng Nam - Đồng sáng lập & CTO của Fundiin, có chia sẻ với tôi về cách anh và anh Nguyễn Ảnh Cường - Đồng sáng lập & CEO của mình, xây dựng “playbook” với những chu trình xử lý bài bản theo từng bước khi có vấn đề xuất hiện như sau:
Khi có một vấn đề cần được đưa ra để thảo luận, cả hai anh - anh Cường và anh Nam sẽ luôn cần giải thích quan điểm của mình tại sao cần thực hiện hay không cần thực hiện điều đó.
Sau khi đã chia sẻ để giúp đối phương hiểu vấn đề, thì việc tiếp theo sẽ là những câu hỏi phản biện và những góc nhìn khác nhau của mỗi anh, được đặt ra để trả lời xem thật sự đã thoả mãn cho bản chất của việc đó chưa? Thậm chí khi cần thiết, sẽ cùng đưa ra nhiều hướng thay thế khác nhau, để thảo luận tìm ra cách tốt hơn cả.
Nếu một trong hai người giải thích và trả lời, thuyết phục được đối phương thì cả hai sẽ đồng thuận và cùng thực hiện.
Còn nếu một trong hai vẫn chưa thoả mãn và đồng ý với một hướng đề xuất, thì hai anh sẽ hướng tới việc là cần ưu tiên giải quyết vấn đề đó, bằng việc khám phá theo nhiều cách khác nhau. Hai anh sẽ đồng thuận là thực hiện thử các cách khác nhau được cho là khả thi, để thực sự kiểm chứng xem cách nào là hiệu quả hơn cả. Rồi cả hai sẽ nhanh chóng bắt tay vào thực hiện với mục tiêu chung cuối cùng, là đem lại kết quả tốt nhất để giải quyết vấn đề đó.
“Điểm mấu chốt ở đây tôi gọi là hệ quy chiếu. Có nghĩa mỗi người sẽ có 1 hệ quy chiếu nhìn nhận riêng. Nếu 1 trong 2 có góc nhìn khác nhau về một vấn đề thì sẽ cố gắng tìm hệ quy chiếu chung chính là bản chất của vấn đề đó, để cả hai hiểu rõ và đồng thuận” - Võ Hoàng Nam, Đồng sáng lập & CTO của Fundiin
Hi vọng, những chia sẻ tâm huyết trên đây của tôi về những trải nghiệm và những bài học đau đáu về việc chọn, xây dựng và duy trì mối quan hệ bền vững giữa các đồng sáng lập của startup, sẽ giúp ích cho các bạn ít nhiều. Tôi luôn tin rằng, mọi thứ bắt đầu từ sự nỗ lực cho sự lựa chọn đúng, và một khi lựa chọn rồi thì đó là nỗ lực khéo léo, vun đắp, nuôi dưỡng để sự lựa chọn đó là, sự lựa chọn đúng. Trong công việc là một nhà đầu tư khởi nghiệp, là người đồng hành, “Co-Creator” với những startup mà mình lựa chọn ở giai đoạn sớm, tôi luôn đặc biệt chú ý tới bất kỳ một dấu hiệu nào, có khả năng ảnh hưởng tới mối quan hệ lành mạnh của các đồng sáng lập startup, với một niềm tin mạnh mẽ rằng: Năng lực lựa chọn, quản lý vấn đề và căng thẳng là những năng lực quan trọng, mà tất cả những người đồng sáng lập startup cần phải có hoặc phát triển để đi được nhanh và xa hơn với startup của mình.